Ścieżki telewizji
Teledyskursy. Telewizja w badaniach współczesnych. Pod red. Roberta C. Allena
Tekst był publikowany w „Kinie” 2000, nr 5.
Nicholas Negroponte, prorok „cyfrowego zbawienia”, nie ma złudzeń co do przyszłości urządzenia, przed (z) którym około roku 1990 ludzie na całym świecie spędzali około 3,5 biliona godzin dziennie. „Szybkość rozwoju komputerów osobistych – pisze – jest tak wielka, że przyszła telewizja otwarta musi się na nich opierać![…] Innymi słowy produkcja telewizorów nie ma przyszłości. Telewizor przyszłości to ani więcej, ani mniej, tylko produkt przemysłu komputerowego: wyświetlacze zapełnione tonami pamięci i dużą mocą obliczeniową. […] Niezależnie od wyglądu – będzie to komputer”.
Nim jednak zamiast o telewizji będziemy mówić o komputelewizji (bądź telekompuwizji) jesteśmy dziś świadkami ekspansji wszelkich form cyfryzacji telewizji, która stanowi technologiczną bazę dla nadchodzącej rewolucji. Jej zwiastunami są różnego rodzaju nowe usługi oferowane przez telewizyjnych nadawców, najczęściej wykorzystujące interaktywność „telewidzów”. Od kanałów tematycznych, edukacji „na odległość”, telezakupów, telewizji dwukierunkowej umożliwiającej za pośrednictwem pilota uczestnictwo w grach (Two-Way TV), systemów telewizji pay-per-view (PPV), interaktywnych wydarzeń telewizyjnych (TV Interactive Events), programów „na życzenie”, czyli video-on-demand (VOD), albo programów „na życzenie” nadawanych na różnych kanałach z przesunięciem czasowym, czyli near video-on-demand (NVOD), do Web TV, czyli fuzji Internetu z telewizją. I zapewne to jest kierunek, w którym będzie podążać medium dziś jeszcze nazywane telewizją.
Nie ulega wątpliwości, że tradycyjna idea broadcastingu, ufundowana na idei centralnej pozycji nadawcy telewizyjnego, jako hegemona i dysponenta strumienia programowego, który decyduje o tym co i kiedy będziemy oglądać, na naszych oczach (dosłownie) zostaje zastępowana przez broadcatching („rozłapywanie”), czyli oparte na asynchroniczności, całkowicie indywidualne, jednostkowe i niepowtarzalne modelowanie własnego strumienia programowego, oparte na idei narrowcastingu, czyli ukierunkowanego rozgłaszania informacji.
Prezentowana antologia w takiej optyce może być potraktowana jako zamknięcie i podsumowanie zarówno pewnego okresu w dziejach rozwoju telewizji jako specyficznego medium komunikacyjnego, ale i dyskusji teoretycznych, jakie toczyły się wokół historycznie ukształtowanego przekaźnika, a także strategii badawczych, których poszczególne teksty antologii są wykładnią. Teksty te powstały w latach osiemdziesiątych i wyszły spod pióra tak znanych i cenionych badaczy amerykańskich, jak m.in. Robert C. Allen (redaktor całości, autor wstępu i jednego z rozdziałów), Jane Feuer, John Fiske, E. Ann Kaplan, czy Ellen Seiter. W odróżnieniu od podobnych antologii powstałych mniej więcej w tym samym czasie, takich chociażby, skądinąd znakomitych prac zbiorowych poświęconych telewizji, jak Remote Control (pod redakcją wspomnianej Seiter) czy Logics of Television (pod redakcją Patricii Mellencamp) – Teledyskursy (w oryginale „Ścieżki dyskursów”) wyróżniają się podręcznikowym wręcz charakterem, nie rezygnując przy tym z próby całościowego przedstawienia fenomenu telewizji. Tym większa więc zasługa inicjatorów polskiej edycji tej książki; stanowić może ona bowiem tak brakujący w Polsce podręcznik wiedzy o telewizji w kontekście szeroko rozumianych badań humanistycznych, jej kulturowych, społecznych i estetycznych uwarunkowań.
Zakres podjętej przez autorów problematyki ogniskuje się wokół paradygmatu badań krytycznych nad telewizją, co nie wyklucz, a wręcz domaga się, opisu wielu konkretnych praktyk telewizyjnych. I choć pochodzą one przede wszystkim z komercyjnych telewizji amerykańskich, to właśnie dla nas, którzy odrabiamy telewizyjne „zapóźnienia”, paradoksalnie rzecz ujmując, mają aktualny wymiar. W antologii znajdujemy tekst poświęcony wpływowi semiotyki i poststrukturalizmu na badania telewizji, w którym uwaga skupiona jest na tym, „jak tworzy się znaczenie, a nie czym ono jest”. Kolejne dwa teksty poświęcone są różnym aspektom narracji telewizyjnej, i zakładają, iż „telewizja jest najpłodniejszym i najważniejszym medium narracji we współczesnym świecie”. Problematykę teorii gatunku i odnoszenia telewizyjnych tekstów do innych tekstów, w kontekście oczekiwań odbiorców, porusza następny tekst. Analiza ideologiczna maszynerii telewizyjnej, jako instytucji produkującej „widza jako konsumenta” (w kontekście działań reklamowych), to temat kolejnego artykułu. Następujące po nim dwa rozdziały dają wgląd w psychoanalityczne i feministyczne koncepcje badania telewizyjnego medium. Nie zabrakło też w książce prezentacji brytyjskich badań kulturowych, skupionych na pojmowaniu kultury jako areny „walki pomiędzy tymi, którzy posiadają władzę, a tymi, którzy jej nie posiadają”. Rozdział przedostatni prezentuje związki zachodzące pomiędzy postmodernistycznymi ujęciami kultury a badaniem telewizji. Całość zaś wieńczy dodane do drugiego wydania Teledyskursów Posłowie krytyczne i polemiczne zarazem, ustosunkowujące się do wszystkich prezentowanych artykułów, co pozwala czytelnikom na dialogiczne skonfrontowanie pomysłów interpretacyjnych zawartych w poszczególnych tekstach, ze spojrzeniem wnikliwego czytelnika i komentatora, który oczywiście nie chce nas wyręczać od indywidualnej oceny, ale proponuje często alternatywne spojrzenie na omawiane zagadnienia.
Rację ma zapewne Margaret Morse, która twierdzi, iż „telewizor jest już przedmiotem przebrzmiałym”, ale paradoksalnie rzecz ujmując nim tę magiczną skrzynkę wyprze o wiele bardziej wielofunkcyjne urządzenie multimedialne, warto spojrzeć niejako wstecz po to, by móc bez obaw, z bogata wiedzą o antenacie przyszłego medium, wkroczyć w nową erę już chyba niezbyt „bojaźliwego olbrzyma”, o którym ponad trzydzieści lat temu pisał Marshall McLuhan.
Teledyskursy. Telewizja w badaniach współczesnych. Pod red. Roberta C. Allena. Przełożyła Edyta Stawowczyk. Redakcja naukowa i posłowie do wydania polskiego Andrzej Gwóźdź. Wydawnictwo Szumacher. Kielce 1998.